میرزا محمدرضا کلهر: استاد نستعلیق و پیشگام خوشنویسی قاجار
میرزا محمدرضا خان کلهر (۱۲۰۸–۲۹ مرداد ۱۲۷۱) از خوشنویسان برجسته خط نستعلیق در دوران قاجار بود. او به‌عنوان یکی از نستعلیق‌نویسان مؤثر در تاریخ هنر ایران شناخته می‌شود و سبک خاصی در نستعلیق ایجاد کرد که تا امروز پایه شیوه رایج خوشنویسی معاصر است.
کلهر در گیلانغرب متولد شد و فرزند محمدرحیم بیگ خمان جلودار فوج سواره رو ایل کلهر بود. زندگی او تحت تأثیر مهاجرت‌های ایلی و شرایط سخت دوران کودکی شکل گرفت. این تجربه‌ها و حوادث زندگی، شخصیت مستقل و بلندهمت او را ساخت.
دوران خوشنویسی و آموزش
در نوجوانی به هنر خوشنویسی روی آورد و برای ادامه هنر خود به تهران آمد. او نزد میرزا محمد خوانساری شاگرد محمد مهدی تهرانی تعلیم خط گرفت و پس از مدتی از استادان خود پیشی گرفت. کلهر برای کامل‌تر شدن مهارت خود، از روی خطوط میرعماد مشق کرد و حتی به اصفهان رفت تا از روی کتیبه معروف میرعماد در تکیه میرفندرسکی مشق کند. تلاش‌های شبانه‌روزی او سبب شد تا رفع عیوب فنی و زیبایی‌شناختی خط نستعلیق را ممکن سازد.
میرزا محمدرضا کلهر در شکسته نستعلیق نیز استاد بود و سبک او مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت. شاه حتی شخصاً به مشق نزد او پرداخت و او را برای کار در وزارت چاپ دعوت کرد، اما کلهر به دلیل آزادمنشی و علاقه به کار مستقل، پیشنهاد را نپذیرفت.
ویژگی‌های فردی و اخلاقی
کلهر مردی پاکدامن، بلندنظر، هنردوست و خوش‌محضر بود. او تمام زندگی خود را وقف هنر خوشنویسی کرد و کمتر به دنیای مادی توجه داشت. برخی روزها تا ۱۸ ساعت مشق می‌کرد و اغلب خطوط خود را که مناسب نمی‌دانست، از بین می‌برد.
قد متوسط، محاسن کوتاه و اندکی سرخ، بنیه نیرومند و مهارت در سوارکاری و تیراندازی از ویژگی‌های فردی او بود. او دوستان و شاگردان خاصی داشت و در شاگردگیری بسیار سخت‌گیر و گزیده بود.
آثار میرزا محمدرضا کلهر
کلهر با نگارش روزنامه‌ها و کتاب‌هایی چون شرف و شرافت، ریاض المحبین، فیض‌الدموع و سفرنامه‌های ناصرالدین شاه نمونه‌هایی بی‌نظیر برای تمرین مشق ایجاد کرد. سبک حروف او به دلیل استفاده از مرکب غلیظ و چاپ سنگی، شامل حروف چاق و کشیده‌های کوتاه بود که تا امروز به‌عنوان شیوه مطلوب بسیاری از خوشنویسان معاصر شناخته می‌شود.
فیض‌الدموع یکی از مهم‌ترین آثار خطی اوست و در کتابخانه سلطنتی ایران نگهداری می‌شود. بیشتر آثار او امضا ندارند و همین باعث ارزشمندتر شدن دست‌نوشته‌های موجود شده است.
شاگردان و تأثیرگذاری
پس از کلهر، عمادالکتاب سیفی قزوینی از آثار او مشق کرد و این شیوه را رواج داد. شاگردان مستقیم او شامل میرزا زین العابدین شریفی قزوینی معروف به ملک‌الخطاطین و آقاسید مرتضی برغانی بودند. سبک کلهر به واسطه این شاگردان به حسین میرخانی و حسن میرخانی منتقل شد و از طریق انجمن خوشنویسان ایران، آموزش نسل‌های بعدی ادامه یافت.
نظر شاگردان و جامعه خوشنویسی
شاگردان کلهر، از جمله عبدالله مستوفی، او را مردی ثابت‌قدم، خوش‌خلق، مهمان‌نواز و قانع به حداقل مادیات توصیف کرده‌اند. شیوه مشق او منحصر به فرد بود: یک هفته تمرین حروف «ن ی» و هفته بعد کشیده‌ها و مدادها، به‌گونه‌ای که صفحات مشق او پر از دقت و نظم بود.
سید مرتضی نجومی در کتاب «یادنامه محمدرضا کلهر» آورده است که استاد کلهر با خلوص و تهذیب نفسانیت، عشق به هنر و شاگردان را در تمام عمر حفظ کرد و حتی آثار خود را امضا نمی‌کرد تا اهمیت هنر بیش از نام او حفظ شود.
میراث میرزا محمدرضا کلهر
میرزا محمدرضا کلهر نه تنها استاد برجسته نستعلیق در دوره قاجار بود، بلکه پایه‌گذار شیوه‌ای شد که نسل‌های معاصر خوشنویسان ایرانی از آن بهره برده‌اند. آثار او، روش‌ها و اخلاق هنری‌اش همچنان الهام‌بخش هنرجویان و علاقه‌مندان به هنر خوشنویسی ایران است.
