میرزا غلامرضا اصفهانی: استاد نستعلیق دوره قاجار
میرزا غلامرضا اصفهانی (۱۲۴۶–۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان برجسته خوشنویسی ایرانی و صاحب سبک نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بود. او از مشهورترین خوشنویسان دوره قاجار به‌شمار می‌رود و هنر او در هر دو خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق شهرت و تأثیرگذاری فراوان داشته است.
میرزا غلامرضا فرزند میرزا جان بود و در جوانی به دربار محمد شاه و سپس ناصرالدین شاه راه یافت. او فردی عارف و ادیب توصیف شده و هنر خوشنویسی خود را توفیق خداوند می‌دانست. آغاز راه خوشنویسی او به سال‌های کودکی و رؤیاهایی بازمی‌گردد که تأثیر عمیقی بر مسیر زندگی هنری او گذاشت.
دوران کودکی و آغاز خوشنویسی
میرزا غلامرضا در پنج سالگی به مکتب رفت و پس از دو سال قادر شد قرآن را به‌تمامی بخواند. وی در خاطرات خود نقل کرده که در رؤیا نزد علی بن ابی‌طالب رفته و از آن تجربه الهام گرفته و هنر خوشنویسی را آغاز کرده است. این اتفاق زمینه‌ساز تمرکز و علاقه شدید او به خط شد.
در سن نه سالگی نزد سیدعلی حکاک طهرانی به یادگیری خط پرداخت و به زودی در حسن خط شهرت یافت. او آثار بسیاری آفرید که برخی از آن‌ها در زمره آثار ملی هنری ایران به ثبت رسیده است.
خوشنویسی در دربار
میرزا غلامرضا در حضور محمد شاه قاجار و بعدها ناصرالدین شاه، استادی خود را در خوشنویسی نشان داد و به معلمی فرزندان شاه منصوب شد. او از معدود استادان خوشنویسی بود که در هر دو خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق صاحب سبک و مهارت کامل بود. کتیبه‌ها، قطعات و سیاه‌مشق‌های وی نمونه‌ای بارز از قدرت و مهارت او در ترکیب‌بندی و زیبایی‌شناسی خط هستند.
او از مشهورترین خوشنویسان دوره قاجار به‌شمار می‌رود و هنر او در هر دو خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق شهرت و تأثیرگذاری فراوان داشته است.
شیوه و ویژگی‌های خط
میرزا غلامرضا ترکیب‌بندی حروف و کلمات را به‌خوبی اجرا می‌کرد و خطوط او از محکم‌ترین و قوی‌ترین شیوه‌های خوشنویسی محسوب می‌شود. ویژگی‌های خاص آثار او شامل:
-
کوچک شدن دایره‌ها بخصوص در حرف «ی»
-
پیچ و تاب و خمش حروف
-
بلندی دنباله حروف مانند «م»
-
استفاده بجا از حروف و کلمات خرداندام در سیاه‌مشق
-
رعایت تناسب سواد و بیاض در ترکیب صفحه نستعلیق
امضا و شناسه آثار
میرزا غلامرضا اغلب آثار خود را با عبارت «یا علی مدد» امضا می‌کرد. در برخی قطعات از امضای کامل خود با عبارت «العبد المذنب الفقیر الحقیر غلامرضا غفرله» استفاده کرده است. سبک امضا و نگارش او یکی از شاخصه‌های شناسایی آثارش است و آثار بدون امضا هم به دلیل سبک منحصر به فرد، به راحتی قابل شناسایی هستند.
آثار برجسته میرزا غلامرضا اصفهانی
از مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
کتیبه‌های مدرسه سپهسالار (۱۳۰۱ هجری قمری)
-
رساله تحفه‌الوزرا (۱۲۵۹ ه.ق)
-
مناجات‌نامه منظوم منسوب به حضرت علی
-
گلستان سعدی به خط شکسته
-
سفرنامه حاج سیاح (۲۱۶ صفحه به خط شکسته)
-
کتاب پاتولوژی ترجمه میرزا علی‌خان رئیس‌الاطباء
-
مجموعه قطعات و سیاه‌مشق‌های نستعلیق و شکسته
آوازه و تأثیرگذاری
آثار میرزا غلامرضا فراتر از مرزهای ایران شناخته شده بود. مجموعه‌داران هندوستان، ترکستان چین و اروپا آثار او را نگهداری می‌کردند و حتی خوشنویسان چینی تحت تأثیر آثار او قرار گرفتند. سبک و شیوه او در خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق تا امروز الهام‌بخش بسیاری از استادان و شاگردان معاصر است.
شعر و تخلص
میرزا غلامرضا اصفهانی علاوه بر خوشنویسی، به سرودن شعر نیز می‌پرداخت و تخلص او غزال بود. نظم و نثر او فصیح و روان است و تحت تأثیر امامقلی خان قاجار سروده شده است. برخی معتقدند که تخلص غزال از طرف استادش غارت به او داده شده، اما در اشعار وی کمتر دیده می‌شود.
نمونه‌ای از شعر میرزا غلامرضا اصفهانی:
